Faaliyet Tabanlı Maliyetleme

1980’li yıllardan itibaren hacim bazlı geleneksel maliyet sistemlerinin genel üretim giderlerinin yansıtılmasında doğru sonuçlar vermediği fikri ortaya atılmıştır. Bunun en temel sebebi üretim maliyetleri içerisinde artık işgücü yoğunluğunun azalmasıdır. İşgücü maliyetlerinin yoğunluğunun azalmasının sebepleri sabit yatırım giderlerinin artması ve hem otomasyonun artmasıyla hem de toplam kalite gibi yaklaşımların sonucu endirekt faaliyetlerin artmasıdır. Ayrıca bu yeni durum maliyet kalemleri içinde genel yönetim giderlerinin payının yükselmesine de sebep olmaktadır. Geleneksel maliyetle sistemlerinin hacim bazlı yaklaşımı bu yeni durumda endirekt maliyetlerin ürünlere doğru şekilde yansıtılmasını engellemektedir. İlk olarak ABD’de Kaplan ve Cooper tarafından faaliyet tabanlı maliyet sistemi (Activity Based Costing) sistemi ortaya atılmıştır.

Faaliyet tabanlı maliyet sistemi, ürünlerin işletmelerin kaynaklarını faaliyetler bazında tükettiği, dolayısıyla genel üretim giderlerinin faaliyetler bazında sınıflandırılması gerektiği düşüncesi ile hareket eden, ürün ile genel üretim giderleri arasında sadece üretim hacmine bağlı olmaksızın çeşitli seviyelerde doğrusal ilişki kuran bir maliyet ve yönetim anlayışı olarak tanımlanabilir.

Faaliyet tabanlı maliyet sisteminin geleneksel maliyet sisteminden ayrılan yönü şu şekilde açıklanabilir: Faaliyet tabanlı maliyet sistemi, geleneksel maliyet sisteminden hacme bağlı olmayan genel üretim giderlerine bakışıyla ayrılır. Birçok önemli genel üretim gideri hacimden göreli olarak bağımsız faaliyetlerdir. Örneğin satın alma faaliyeti verilen satın alma siparişlerinin sayısıyla ilgilidir. Burada kaynakları tüketen üretim hacmi değil, bu aktivitelerin hacmidir. Faaliyet tabanlı maliyet sistemi bu tür aktiviteleri hem üretim maliyetlerini belirlemede hem de süreç kontrolde kullanır.

Faaliyet tabanlı maliyet sistemi; faaliyetlerin, ürünlerin ve müşterilerin maliyet ve performanslarını ölçüm yöntemi olarak da tarif edilebilir. Ürün maliyeti belirleme uygulamalarında Faaliyet tabanlı maliyet sistemi, üretim, pazarlama, satış, dağıtım ve satış sonrası hizmetlerle tüketilen kaynakların ve faaliyetler sonucu ortaya çıkan ürünlere bu maliyetlerin yüklenmesini sağlar. Faaliyet tabanlı maliyet sistemi, başlangıçta bir maliyet hesaplama yöntemi olarak ortaya çıkmış olsa da bu sistem yönetsel bilgi sağlamada etkilidir. Yönetim önemli maliyetlerin nerede ortaya çıktığını ve bunların nedenlerini görme imkanı bulur. Firmalar muhasebe sistemlerini Faaliyet tabanlı maliyet sistemine göre yeniden düzenlemek zorunda değildirler. Bunun yerine firmalar rekabetçiliklerinin gelişmesine katkıda bulunacak ve katma değer yaratan faaliyetler üzerine odaklanabilirler. İkinci bir maliyet sistemi olarak faaliyet tabanlı maliyet sisteminin uygulanması ile fiyatlandırma, pazarlama, ürün dizaynı ve ürün karışımının belirlenmesi bu sistemden sağlanan bilgilerle daha etkin biçimde gerçekleştirilebilir.

Faaliyet tabanlı maliyet sisteminin iki temel kavramı faaliyetler ve maliyet sürücüleridir. Faaliyetler, işletmeninin amaçlarını gerçekleştirmek amacıyla işletme içerisindeki özelleştirilmiş gruplar tarafından tekrarlı şekilde yerine getirilen görevlerdir. Bir faaliyet işletmenin ne yaptığını tanımlar. Ürün imalatı açısından faaliyet, ürünlerin üretilmesini direkt ya da endirekt biçimde destekleyen işlerdir. Söz konusu faaliyetleri birim faaliyetleri, parti faaliyetleri, ürün seviyesi faaliyetleri ve ürün olmayan seviye faaliyetleri şeklinde sınıflandırmak mümkündür. Birim faaliyetleri, üretilen her bir ürün birimi ile bağlantılı olan faaliyetlerdir. Örneğin, yerleştirme, test etme ve gözlemleme faaliyetleri elektronik sektöründe birim faaliyetleridir.Parti faaliyetleri, üretilen her bir parti ile ilgili ortaya çıkan faaliyetlerdir. Bu faaliyetlere örnek olarak parça siparişi, malzeme taşıma ve üretim hazırlıkları verilebilir.Ürün seviyesi faaliyetleri, mühendislik değişimlerinin yapılması, ürün ağaçlarının değiştirilmesi…vb faaliyetler birim veya parti seviyesinden daha üst seviyede gerçekleştirilen faaliyetlerdir. Ürün olmayan seviye faaliyetleri, tesisler, müşteriler, işletme,…vb seviyeyi ilgilendiren maliyet nesneleri ile ilgilidir. 

Maliyet sürücüsü ise, ortaya çıktığında maliyet yaratan faktör olarak tanımlanabilir. Fabrikalardaki faaliyetlere ait maliyetlerin büyük çoğunluğunun tüm ürünler tarafından paylaşılması gereklidir. Maliyet sürücülerinin belirlenmesinde her bir faaliyet yalnızca bir maliyet sürücüsüne sahip olmalıdır.

Faaliyet tabanlı maliyet sistemine aşağıdaki durumlarda daha fazla ihtiyaç duyulur :

Endirekt giderlerin toplam giderler içinde yüksek paya sahip olması durumunda: Direkt giderler ürünlere doğrudan aktarılabilen giderler olduklarından bu endirekt giderlerinin payının yüksek olduğu durumlarda faaliyet tabanlı maliyet sistemi daha doğru sonuçlar verecektir.

Endirekt giderlerin birim bazında oluşmaması durumunda: Endirekt giderler üretim hacmi ile direkt bağlantılı olmadığından bu giderlerin genellikle parti bazında oluşmasından dolayı FTM bu giderlerin ürünlere yüklenmesinde daha doğru sonuç verecektir.

Çeşitliğin çok olması durumunda: Ürettikleri standart ürünler yanında siparişe bağlı ve daha az miktarda üretilen ürünlerin olduğu, ürün portföyünün sıklıkla değiştiği işletmelerde faaliyet tabanlı maliyet sistemi daha doğru sonuçlar verecektir.

kalite, performans, verimlilik, maliyet muhasebesi, faaliyet tabanlı maliyetleme, faaliyet bazlı maliyetleme, aktivite bazlı maliyetleme, activity based costing, endüstri mühendisliği